Οι αναφορικές αντωνυμίες στα αρχαία και στα νέα ελληνικά

Αναφορικές αντωνυμίες

Στα αρχαία ελληνικά

Αναφορικές λέγονται οι αντωνυμίες με τις οποίες κανονικά μια ολόκληρη πρόταση αναφέρεται σε λέξη άλλης πρότασης ή στο όλο νόημά της: ἔστι δίκης ὀφθαλμός, ὅς τὰ πάνθ' ὁρᾷ — Δερκυλίδας ἐστάθη τὴν ἀσπίδα ἔχων, ὃ δοκεῖ κηλὶς εἶναι...

Αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής είναι:

1) ὅς, ἥ, ὃ (= ο οποίος, αυτός που)·

2) ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ (= αυτός ακριβώς που)·

3) ὅστις, ἥτις, ὅ,τι (= όποιος)·

4) ὁπότερος, ὁποτέρα, ὁπότερον (= όποιος από τους δύο)·

5) ὅσος, ὅση, ὅσον 

6) ὁπόσος, ὁπόση, ὁπόσον (= όσος) 

7) οἷος, οἵα, οἷον (= τέτοιος που) 

8) ὁποῖος, ὁποία, ὁποῖον χωρίς άρθρο (= όποιας λογής) 

9) ἡλίκος, ἡλίκη, ἡλίκον (= όσο μεγάλος) 

10) ὁπηλίκος, ὁπηλίκη, ὁπηλίκον (= όσο μεγάλος) 

11) ὁποδαπός, ὁποδαπή, ὁποδαπόν (= από ποιον τόπο· σε πλάγια ερώτηση) 

Οι αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅσπερ και ὅστις κλίνονται κατά τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός

	αρσ.		θηλ.	ουδ.		αρσ.		θηλ.		ουδ.
ον.	ὃς		ἣ	ὃ		ὅσπερ		ἥπερ		ὅπερ
γεν.	οὗ		ἧς	οὗ		οὗπερ		ἧσπερ		οὗπερ
δοτ.	ᾧ		ᾗ	ᾧ		ᾧπερ		ᾗπερ		ᾧπερ
αιτ.	ὃν		ἣν	ὃ		ὅνπερ		ἥνπερ		ὅπερ
Πληθυντικός αριθμός
	αρσ.		θηλ.	ουδ.		αρσ.		θηλ.		ουδ.
ον.	oἳ		αἱ	ἃ		οἵπερ		αἵπερ		ἅπερ
γεν.	ὧν		ὧν	ὧν		ὧνπερ		ὧνπερ		ὧνπερ
δοτ.	οἷς		αἷς	οἷς		οἷσπερ		αἷσπερ		οἷσπερ
αιτ.	οὓς		ἃς	ἃ		οὕσπερ		ἅσπερ		ἅπερ

 

Ενικός αριθμός
	αρσ.	θηλ.	ουδ.
ον.	ὅστις	ἥτις	ὅ,τι
γεν.	οὗτινος και ὅτου	ἧστινος	οὗτινος και ὅτου
δοτ.	ᾧτινι και ὅτῳ	ᾗτινι	ᾧτινι και ὅτῳ
αιτ.	ὅντινα	ἥντινα	ὅ,τι
Πληθυντικός αριθμός
ον.	οἵτινες	αἵτινες	ἅτινα ή ἅττα
γεν.	ὧντινων	ὧντινων	ὧντινων
δοτ.	οἷστισι(ν)	αἷστισι(ν)	οἷστισι(ν)
αιτ.	οὕστινας	ἅστινας	ἅτινα ή ἅττα
Δυϊκός αριθμός
ον., αιτ.	ὥτινε	ὥτινε (ἅτινε)	ὥτινε
γεν., δοτ.	οἷντινοιν	οἷντινοιν (αἷντινοιν)	οἷντινοιν

 

Οι άλλες αναφορικές αντωνυμίες, εκτός από το ὃς, ὅσπερ, ὅτις, κλίνονται σαν τρικατάληκτα επίθετα της β΄ κλίσης: ὅσος, -η, -ον – οἷος, οἵα, οἷον κτλ.

 

Στα νέα ελληνικά

Αναφορικές αντωνυμίες ονομάζονται αυτές που εισάγουν δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις, οι οποίες είτε αποτελούν όρους που βρίσκονται έξω από την κύρια πρόταση είτε είναι οι ίδιες όροι της πρότασης. Η χρήση τους είναι πολύ συχνή τόσο στον καθημερινό προφορικό λόγο όσο και στον γραπτό. Η χρήση των αντωνυμιών που και ο οποίος, η οποία, το οποίο προσδιορίζεται και από παράγοντες σημασιολογικούς και υφολογικούς.

Mορφολογία

Αναφορικές αντωνυμίες είναι οι εξής:

α) Που (άκλιτο): αναφέρεται σε ονόματα που μπορούν να βρίσκονται σε οποιοδήποτε γένος, αριθμό και πτώση, π.χ. Ο δρόμος που οδηγεί στο κέντρο της πόλης είναι κλειστός. Όλα τα κείμενα που έγραψε δημοσιεύτηκαν.

β) Ο οποίος, η οποία, το οποίο: κλίνεται και στα τρία γένη μαζί με το άρθρο, όπως το επίθετο νέος, -α,-ο (βλ. σ. 50). Χρησιμοποιείται στον λόγο αντί για την άκλιτη αντωνυμία που στις εξής περιπτώσεις:i) για να αποφευχθεί ενδεχόμενη ασάφεια, π.χ. Χάθηκε το κουτί με τις φωτογραφίες, τις οποίες μου έδωσες χθες (είναι σαφές ότι έδωσε τις φωτογραφίες), αντί Χάθηκε το κουτί με τις φωτογραφίες που μου έδωσες χθες (είναι ασαφές αν έδωσε το κουτί μόνο ή το κουτί με τις φωτογραφίες ή τις φωτογραφίες), ii) για να αποφευχθεί επανάληψη του που, π.χ. Η καθηγήτρια που διδάσκει μουσική έχει μια φωνή με την οποία μαγεύει τα παιδιά, αντί Η καθηγήτρια που διδάσκει μουσική έχει μια φωνή που μαγεύει τα παιδιά, iii) σε πολύ τυπικό ύφος, π.χ. Οι αρχιερείς, οι οποίοι συμμετείχαν στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, συναντήθηκαν με τον πρωθυπουργό.

γ) Όποιος, όποια, όποιο: κλίνεται και στα τρία γένη χωρίς το άρθρο, όπως το επίθετο τίμιος, -α, -ο (βλ.σ. 50). Στη γενική του ενικού, συνήθως σε οικείο ύφος, παρουσιάζει και τους μορφολογικούς τύπους οποιανού (αρσ.), οποιανής (θηλ.), οποιανού (ουδετ.), στη γενική πληθυντικού τον τύπο οποιανών και για τα τρία γένη και στην αιτιατική του πληθυντικού του αρσενικού τον τύπο οποιανούς, π.χ.
Όποια παιδιά έχουν μαζί τους ταυτότητα να μείνουν στην αίθουσα. Οποιανών τα ονόματα αρχίζουν από δέλτα να έρθουν εδώ.

δ) Όσος, όση, όσο: κλίνεται και στα τρία γένη χωρίς το άρθρο, όπως το επίθετο ελεύθερος, -η, -ο (βλ.σ. 49), π.χ. Όσες φορές και να μου το πεις, δεν το θυμάμαι.

ε) Ό,τι (άκλιτο): έχει τη σημασία του οτιδήποτε, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις και τη σημασία του όποιος, -α, -ο, π.χ. Ο Γιώργος θα κάνει ό,τι (= οτιδήποτε) πεις εσύ. Ξυπνάει καθημερινά ό,τι (=όποια) ώρα θέλει.

στ) Οποιοσδήποτε, οσοσδήποτε, οτιδήποτε: αποτελούν σύνθεση των αντωνυμιών όποιος, -α, -ο, όσος,-η, -ο και ό,τι με το επίθημα -δήποτε. Οι δύο πρώτες διατηρούν την κλίση που έχουν πριν από τη σύνθεση, ενώ η τρίτη είναι άκλιτη, π.χ. Οποιοσδήποτε και να σας το πει και οσεσδήποτε φορές, εσείς θα κάνετε οτιδήποτε θέλετε.

ΠΡΟΣΟΧΗ!!!

Η αντωνυμία ό,τι γράφεται με υποδιαστολή, ενώ ο ειδικός σύνδεσμος ότι γράφεται χωρίς υποδιαστολή, π.χ. Ό,τι μου ζητά, του το δίνω (αναφορική αντωνυμία). Νομίζω ότι μου ζητά πολλά (ειδικός σύνδεσμος).